Người Nghệ - Những đặc trưng trong phẩm chất và tính cách

Bảng 1: Kết quả điều tra về con người xứ Nghệ và mức độ ảnh hưởng văn hóa (đối tượng người dân)

Nội dung		Tần suất	Tỷ lệ % tích lũy	Tỷ lệ %
Mức độ	Rất ảnh hưởng	722	73.7	89.2
	Bình thường	49	5.0	6.1
	Không ảnh hưởng	38	3.9	4.7
	Tổng trả lời	809	82.6	100.0
Khuyết	99.00	171	17.4
Tổng		980	100.0

2. Những phẩm chất và tính cách người Nghệ

Với quá trình và đặc điểm hình thành như vậy, ban đầu, các cộng đồng dân cư, các thành phần dân cư khác nhau khi vào đến xứ Nghệ, đều mang theo các dấu ấn văn hóa và đặc biệt là truyền thống, phẩm chất, tính cách của cộng đồng mình. Sau một thời gian cùng tồn tại, phát triển, do nhu cầu thích nghi, tự phát triển, các bộ phận dân cư từng bước đi gọt giũa, điều chỉnh mình, từng bước đi đến thống nhất và hình thành những nét chung về nhận thức, ứng xử...; từ đó tạo nên một cộng đồng thống nhất trên nhiều phương diện, hình thành nên những nét phẩm chất, tính cách chung của cộng đồng người Nghệ.

Phan Huy Chú viết trong Lịch triều hiến chương loại chí: “Nghệ An núi cao, sông sâu, phong tục trọng hậu, cảnh tượng tươi sáng, gọi là đất có danh tiếng hơn cả Nam Châu. Người thì thuần hòa mà chăm học, sản vật thì nhiều thứ của quý của lạ... được khí tốt của sông núi sinh ra nhiều bậc danh hiền... Thực là nơi hiểm yếu của cả nước và là then khóa của các triều đại”.

Trong Nghệ An ký, Bùi Dương Lịch viết: “Người Nghệ An khí chất phúc hậu, tính tình số đông thường chậm chạp, không sắc sảo cho nên làm việc gì cũng cẩn thận, bền vững, ít xao động bởi lợi hại trước mắt... những người làm quan đều lấy danh tiết làm trọng”.

Cuối cùng, Đặng Thai Mai đã có lời nhận xét chung: “Xứ Nghệ là nơi đã sản sinh rất nhiều những anh hùng liệt nữ, danh tướng, lương thần, những nhà nho khảng khái và bao nhiêu người dân thường đã anh dũng hi sinh cho chính nghĩa”.^[1]

Về tính cách của cư dân xứ Nghệ, dù không đến nỗi biệt lập song cũng có những nét độc đáo riêng do sự chi phối của hoàn cảnh. Có thể thấy ở con người xứ Nghệ có những tính cách tiêu biểu sau: gan góc, mưu trí, bền bỉ phấn đấu để thích nghi với thiên nhiên, mặc dù trong cái gan góc có cái bướng bỉnh, trong cái dũng cảm có cái liều lĩnh, mưu trí nhưng vẫn giàu nghị lực, sẵn sàng quên mình vì nghĩa lớn, khảng khái, thủy chung, trung thực, giàu tình cảm, …

Dưới góc nhìn của nhiều nhà nghiên cứu, nhà văn hóa thì xứ Nghệ có nhiều điểm mạnh trong tính cách, nói rộng ra là nhân cách, khó pha lẫn với một vùng miền nào khác của đất nước.  Cố học giả Đặng Thai Mai khi nói về con người Nghệ, cho rằng "can đảm đến sơ xuất, cần cù đến liều lĩnh, kiên quyết đến khô khan và tằn tiện đến "cá gỗ". Vũ Ngọc Khánh - một người con của chính đất Nghệ đã nghiên cứu và đưa ra những nhận định, được giới nghiên cứu tán thành, đó là trong mỗi con người Nghệ, có: Một kẻ bình dân khố chạc (tiếng địa phương là khố dây, chỉ hạng người cùng cực);Một con người chữ nghĩa văn chương; Một chiến sĩ tiền phong cách mạng. Cả ba nhân vật đều có 4 đặc điểm chung nhau: Cái chất lý tưởng trong tâm hồn. Sự trung kiên trong bản chất. Sự khắc khổ trong sinh hoạt. Sự cứng cỏi trong giao lưu. Khí khái, thẳng thắn nhưng giàu tình cảm, chân thành trong quan hệ và trong ứng xử. Trong quan hệ ứng xử, người Nghệ thường là chân thành thẳng thắn đến mức khí khái, thậm chí không uyển chuyển đến vụng về. Vì thế, trong quan hệ không phải lúc nào cũng dễ được mọi người xứ khác hiểu, chấp nhận. Đôi lúc cứng rắn nguyên tắc đến mức xem là "gàn". Có thể nói "gàn" cũng là một nét tính cách người Nghệ. Tuy nhiên, gàn đây không phải là gàn dở mà gàn một cách có lý trí. 

Những điểm trên đây khá tiêu biểu cho con người xứ Nghệ và tính cách người Nghệ là một chủ đề cần được khảo chứng thêm, song cần phải khẳng định rằng, có nhiều phẩm chất của người Việt đặc biệt nổi trội trong con người xứ Nghệ, đúng như GS. Đinh Gia Khánh đã nhận xét: “Dầu sao, nếu như khảng khái, thẳng thắn, biết quên mình vì nghĩa lớn, có ý thức cộng đồng mạnh mẽ, tha thiết yêu quê hương đất nước là những nét tích cực trong tính cách Việt Nam nói chung thì những nét ấy lại thể hiện một cách sắc cạnh bộc trực nhất trong con người Nghệ Tĩnh” (Đinh Gia Khánh - Cù Huy Cận, 1995, tr.142).

Nhiều người đã lý giải khác nhau về văn hóa xứ Nghệ, tính cách Nghệ, nhưng phần lớn đều cho tính cách ấy là do thiên nhiên khắc nghiệt, cuộc sống nghèo khổ tạo dựng nên. Theo chúng tôi, tính cách người Nghệ đó là sự cộng hưởng của hàng loạt nhân tố hội tụ Thiên - Địa - Nhân, hay nói cách khác là bị quy định bởi các nhân tố địa tự nhiên, địa kinh tế và địa nhân văn rất riêng của người Nghệ, nổi lên vẫn chính con người (yếu tố Nhân) đóng vai trò to lớn. “Nhân” ở đây không còn chỉ là yếu tố chủ quan của từng con người cụ thể mà là lối sống, nếp sống của nhiều người, nhiều thế hệ, của một cộng đồng người được hình thành và lưu giữ qua bao đời. Chính yếu tố con người làm đã khắc chế thiên nhiên, hòa hợp trong điều kiện tự nhiên khắc nghiệt đúng hơn là một sự chịu đựng quyết liệt, để rồi vượt lên nghịch cảnh của mình, tạo nên dấu ấn bản ngã độc đáo như nhiều ý kiến của các nhà nghiên cứu đã nhận định.

Tuy nhiên, trong xu thế hiện đại hóa, giao lưu hội nhập như ngày nay, nhiều phẩm chất, tính cách của người xứ Nghệ đã có những thay đổi theo chiều hướng tích cực, nhất là ở bộ phận trí thức, cư dân thành thị, lớp trẻ, những người Nghệ xa quê... Tính cách Nghệ đã trở nên mềm mại, uyển chuyển hơn, thích ứng nhanh hơn với môi trường sống, tiếp cận cái mới, cái thiết thực và giảm dần tính cực đoan, hướng ngoại nhiều hơn so với trước đây...

 Bảng 2: Kết quả điều tra về những tính cách được xem là đặc trưng của con người xứ Nghệ và mức độ đặc trưng (đối tượng người dân)

1. Tính cách:

1. Siêng làm, siêng học tạo nên khéo léo thông minh	Tần suất	953
	Tỷ lệ  %	97.2
2. Dành dụm, tằn tiện vì cơ nghiệp, lý tưởng	Tần suất	889
	Tỷ lệ  %	90.7
3. Chất phác, thẳng thắn, nhân hậu	Tần suất	923
	Tỷ lệ  %	94.2
4. Ý thực cộng đồng cao	Tần suất	926
	Tỷ lệ  %	94.5
5. Ý thức bảo vệ tổ quốc mạnh mẽ, sẵn sàng xả thân vì quê hương, đất nước	Tần suất	958
	Tỷ lệ  %	97.8
6. Chịu đựng thiệt thòi để bảo vệ lẽ phải	Tần suất	878
	Tỷ lệ  %	89.6
7. Cứng cỏi trước các thế lực bạo tàn, thiên tai, địch họa, uy lực của cường quyền	Tần suất	893
	Tỷ lệ  %	91.1
8. Không kêu ca, sĩ diện khi phải chịu cảnh nghèo khó. Nhìn hiển vinh, lợi lộc bằng con mắt kiêu bạc	Tần suất	831
	Tỷ lệ  %	84.8
9. Chịu thiếu thốn để thanh thản, làm chủ được bản thân. Thà thác trong chứ không chịu sống đục	Tần suất	890
	Tỷ lệ  %	90.8
10. Tính cách khảng khái, không nhận sự thương hại, ban ơn	Tần suất	859
	Tỷ lệ  %	87.7
11. Đã nói là nói hết lời, có khi thiếu lịch lãm, đã làm là làm đến cùng nên thường dễ cứng nhắc	Tần suất	865
	Tỷ lệ  %	88.3
12. Chuộng dân chủ bình đẳng ngoài xã hội nhưng khi về nhà thì lại dễ gia trưởng	Tần suất	804
	Tỷ lệ  %	82.0
13. “Cần cù đến liều lĩnh, can đảm đến sơ suất, kiên quyết đến khô khan”, dễ bảo thủ	Tần suất	567
	Tỷ lệ  %	57.9
Tần suất		980
Tỷ lệ  %		100.0

 3. Mức độ đặc trưng

1/ Siêng làm, siêng học tạo nên khéo léo thông minh

		Tần suất	Tỷ lệ % tích lũy	Tỷ lệ %
Nội dung	Nổi bật	717	73.2	82.9
	Bình thường	147	15.0	17.0
	Kém nổi bật	1	.1	.1
	Tổng trả lời	865	88.3	100.0
Khuyết	99.00	115	11.7
Tổng		980	100.0

2. Dành dụm, tằn tiện vì cơ nghiệp, lý tưởng

		Tần suất	Tỷ lệ % tích lũy	Tỷ lệ %
Nội dung	Nổi bật	562	57.3	70.6
	Bình thường	224	22.9	28.1
	Kém nổi bật	10	1.0	1.3
	Tổng trả lời	796	81.2	100.0
Khuyết	99.00	184	18.8
Tổng		980	100.0

3. Chất phác, thẳng thắn, nhân hậu

		Tần suất	Tỷ lệ % tích lũy	Tỷ lệ %
Nội dung	Nổi bật	725	74.0	91.8
	Bình thường	58	5.9	7.3
	Kém nổi bật	7	.7	.9
	Tổng trả lời	790	80.6	100.0
Khuyết	99.00	190	19.4
Tổng		980	100.0

4. Ý thực cộng đồng cao

		Tần suất	Tỷ lệ % tích lũy	Tỷ lệ %
Nội dung	Nổi bật	704	71.8	86.4
	Bình thường	102	10.4	12.5
	Kém nổi bật	9	.9	1.1
	Tổng trả lời	815	83.2	100.0
Khuyết	99.00	165	16.8
Tổng		980	100.0

5. Ý thức bảo vệ tổ quốc mạnh mẽ, sẵn sàng xả thân vì quê hương, đất nước

		Tần suất	Tỷ lệ % tích lũy	Tỷ lệ %
Nội dung	Nổi bật	839	85.6	98.1
	Bình thường	14	1.4	1.6
	Kém nổi bật	2	.2	.2
	Tổng trả lời	855	87.2	100.0
Khuyết	99.00	125	12.8
Tổng		980	100.0

6. Chịu đựng thiệt thòi để bảo vệ lẽ phải

		Tần suất	Tỷ lệ % tích lũy	Tỷ lệ %
Nội dung	Nổi bật	569	58.1	72.6
	Bình thường	204	20.8	26.0
	Kém nổi bật	11	1.1	1.4
	Tổng trả lời	784	80.0	100.0
Khuyết	99.00	196	20.0
Tổng		980	100.0

 

7. Cứng cỏi trước các thế lực bạo tàn, thiên tai, địch họa, uy lực của cường quyền

		Tần suất	Tỷ lệ % tích lũy	Tỷ lệ %
Nội dung	Nổi bật	688	70.2	83.4
	Bình thường	127	13.0	15.4
	Kém nổi bật	10	1.0	1.2
	Tổng trả lời	825	84.2	100.0
Khuyết	99.00	155	15.8
Tổng		980	100.0

8. Không kêu ca, sĩ diện khi phải chịu cảnh nghèo khó. Nhìn hiển vinh, lợi lộc bằng con mắt kiêu bạc

		Tần suất	Tỷ lệ % tích lũy	Tỷ lệ %
Nội dung	Nổi bật	562	57.3	72.9
	Bình thường	197	20.1	25.6
	Kém nổi bật	12	1.2	1.6
	Tổng trả lời	771	78.7	100.0
Khuyết	99.00	209	21.3
Tổng		980	100.0

9. Chịu thiếu thốn để thanh thản, làm chủ được bản thân. Thà thác trong chứ không chịu sống đục

		Tần suất	Tỷ lệ % tích lũy	Tỷ lệ %
Nội dung	Nổi bật	636	64.9	77.5
	Bình thường	175	17.9	21.3
	Kém nổi bật	10	1.0	1.2
	Tổng trả lời	821	83.8	100.0
Khuyết	99.00	159	16.2
Tổng		980	100.0

10. Tính cách khảng khái, không nhận sự thương hại, ban ơn

		Tần suất	Tỷ lệ % tích lũy	Tỷ lệ %
Nội dung	Nổi bật	597	60.9	77.9
	Bình thường	163	16.6	21.3
	Kém nổi bật	6	.6	.8
	Tổng trả lời	766	78.2	100.0
Khuyết	99.00	214	21.8
Tổng		980	100.0

11. Đã nói là nói hết lời, có khi thiếu lịch lãm, đã làm là làm đến cùng nên thường dễ cứng nhắc

		Tần suất	Tỷ lệ % tích lũy	Tỷ lệ %
Nội dung	Nổi bật	616	62.9	79.4
	Bình thường	125	12.8	16.1
	Kém nổi bật	35	3.6	4.5
	Tổng trả lời	776	79.2	100.0
Khuyết	99.00	204	20.8
Tổng		980	100.0

12. Chuộng dân chủ bình đẳng ngoài xã hội nhưng khi về nhà thì lại dễ gia trưởng

		Tần suất	Tỷ lệ % tích lũy	Tỷ lệ %
Nội dung	Nổi bật	540	55.1	74.6
	Bình thường	142	14.5	19.6
	Kém nổi bật	42	4.3	5.8
	Tổng trả lời	724	73.9	100.0
Khuyết	99.00	256	26.1
Tổng		980	100.0

13. “Cần cù đến liều lĩnh, can đảm đến sơ suất, kiên quyết đến khô khan”, dễ bảo thủ

		Tần suất	Tỷ lệ % tích lũy	Tỷ lệ %
Nội dung	Nổi bật	341	34.8	64.6
	Bình thường	132	13.5	25.0
	Kém nổi bật	55	5.6	10.4
	Tổng trả lời	528	53.9	100.0
Khuyết	99.00	452	46.1
Tổng		980	100.0

 

Chú thích

[1] Đặng Thai Mai, Sđd, tr. 41, 43